अलंकार व त्याचे प्रकार :- माणसाला सौन्दर्य प्राप्त करण्यासाठी जशी काही गोष्टींची गरज लागते तशीच भाषेला सौन्दर्य प्राप्त करण्यासाठी काही गोष्टी अतिशय आवश्यक असतात . जसे माणसाला सोन चांदी दागदागिने असेल तर तो मानुस असलेल्या समुहा मध्ये खुलुन उठतो तसच भाषा ही भाषेच्या अलंकाराने खुलुन उठत असते . भाष्या सौन्दर्यमय तसेच अधिक नादमय करणारया भाषेच्या विशिष्ठ रचनेला भाषेचे भाषेचे अलंकार असे म्हणतात .
पद्यामध्ये शब्दांची किंवा अक्षरांची पुनरुक्ती असली , की त्यामध्ये नादमाधुर्य येते . अशा शब्दचमत्कृतीची पद्यात योजना असली , तर त्या पद्यात ' शब्दालंकार ' असतो . पद्यात अर्थचमत्कृती प्रामुख्याने असली , तर त्या पद्यात , ‘ अर्थालंकार ' असतो .

अलंकार व त्याचे मुख्य प्रकार :-
शब्दालंकार :- शब्दांच्या विशिष्ट रचनेमुळे वाक्याला सौन्दर्य प्राप्त होते त्याला शब्दालंकार म्हणतात .
1) अनुप्रास
2) यमक
3) श्लेष

अर्थालंकार :-
शब्दांच्या विशिष्ट अर्थामुळे वाक्याला सौन्दर्य प्राप्त होते त्याला अर्थालंकार म्हणतात .
1) उपमा अलंकार
2) रूपक अलंकार
3) अतिशयोक्ती अलंकार
4) स्वभावोक्ती अलंकार
5) अन्योक्ती अलंकार
6) उत्प्रेक्षा अलंकार
7) अपन्हुती अलंकार
8) अनन्वय अलंकार
9) व्यतिरेक अलंकार
10) अर्थान्तरन्यास अलंकार
11) चेतन गुणोक्ती अलंकार
12) दृष्टांत अलंकार
13) सार अलंकार
14) व्याजोक्ती अलंकार
15) व्याजस्तुती अलंकार
16) असंगती अलंकार
17) ससंदेह अलंकार
18) विभावना अलंकार
19) विरोधाभास अलंकार
20) भ्रांतीमान अलंकार
21) विशेषोक्ती अलंकार
22) पर्यायोक्ती अलंकार

1) अनुप्रास अलंकार :-जेंव्हा गद्यामध्ये किवा पद्यामध्ये एकाच शब्दाची किंवा अक्षरांची पुनरावृत्ती करून वाक्याला सौंदर्य प्राप्त होते त्यास ' अनुप्रास अलंकार ' असे म्हणतात.
उदा :-
1) कड्यावरुनी या उड्या प्रथम हकुनी त्या गड्या
2)आज गोकुळात रंग खेळतो हरी , राधिके जरा जपून जा तुझा घरी.

3) अतिशयोक्ती अलंकार :-
अलंकारात एखादी गोष्ट आहे त्यापेक्षा खूप बढवून चढवून किंवा ते व्याक्य फुगवून सांगितली जाते त्यास आपण ' अतिशयोक्ती अलंकार ' असे म्हणतो .
उदा:-
१ ) अरे राहुल तुला शोधायला सारा गांव पालथा घातला .
२ ) एक तीळ होता सात झणांनी खाल्ला .

2) यमक :-
कवितेच्या चरणाच्या शेवटी, मध्ये किंवा ठराविक ठिकाणी एक किंवा अनेक अक्षरे वेगळ्या अर्थाने आल्यास यमक हा अलंकार होतो.
उदा:-
राज्य गादीवरी । काढी तुझ्या आठवणी
फळा आली माय । मायेची पाठवणी

3) श्लेष अलंकार :-
वाक्यात किंवा पद्यचरणात एकच शब्द दोन किंवा दोहोंपेक्षा जास्त अर्थांनी वापरल्यामुळे शब्दचमत्कृती साधली जाते , तेव्हा श्लेष अलंकार होतो .
उदा:-
औषध नलगे मजला , परिसुनी माता बरे म्हणुनी डौले .

अर्थालंकार व त्याचे प्रकार:-

1) उपमा अलंकार :-
ज्या वस्तूविषयी बोलायचे असते ती आणि तिच्या भिन्न गोष्टीची एकमेकांसोबत तुलना करून त्या दोन गोष्टीत साम्य पहिले जाते व ते सुंदर रीतीने दर्शविले जाते त्यास आपण ' उपमा अलंकार ' असे म्हणतो .
उपमा अलंकारामध्ये सारखेपणा दाखविण्यासाठी सारखा , जसा , जेवी , सम , सदृश्य , गत , परी , समान , सारखे , प्रमाणे , समतुल्य , गत , जेवी यांसारखी साम्यवाचक शब्द वापरले जातात .
उदा :-
( १ ) आभाळागत माया तुझी आम्हावरी राहूदे .
( २ ) कविताचे डोळे हरणासारखे सुंदर आहेत .

2) रूपक अलंकार:-
जिथे उपमेय आणि उपमान यात एकरूपता आहे ते वेगवेगळे नाही असे वर्णन जिथे केलेले असते तेव्हा त्याला आपण ' रूपक अलंकार ' असे म्हणतो .
उदा:-
१ ) लहान मुल म्हणजे मातीचा गोळा , आकार द्यावा तशी मूर्ती घडते .
( २ ) देह देवाचे मंदिर आत्मा परमेश्वर.

3) अतिशयोक्ती अलंकार :-
अलंकारात एखादी गोष्ट आहे त्यापेक्षा खूप बढवून चढवून किंवा ते व्याक्य फुगवून सांगितली जाते त्यास आपण ' अतिशयोक्ती अलंकार ' असे म्हणतो .
उदा:-
१ ) अरे राहुल तुला शोधायला सारा गांव पालथा घातला .
२ ) एक तीळ होता सात झणांनी खाल्ला .

4 ) स्वभावोक्ती अलंकार:-
एखाद्या व्यक्तीचे , वस्तूचे , स्थळाचे किंवा कुठल्याही घटकाच्या हालचालीचे किवा कृतीचे हुबेहूब पण वैशिष्ट्यपूर्ण वर्णन केलेले असते त्यावेळी त्या अलंकाराला ' स्वभावोक्ती अलंकार ' असे म्हणतात.
उदा:-
१ ) मातीत ते पसरले अति रम्य पंख |
केले वरी उदर पांडूर निष्कलंक ||
चंचू तशीच उघडी पद लांबविले
| निष्प्राण देह पडला श्रम ही निघाले |
२ ) गणपत वाणी विडी पितांना चावायची नुसतीच काडी अन म्हणायचा मनाशीच की या जागेवर बांधीन माडी .

5 ) अन्योक्ती अलंकार:-
कोणत्याही व्यक्तीविषयी सरळ न बोलता त्या व्यक्तीविषयी दुसऱ्याला उद्देशून बोलून बोलणारा आपले मनोगत व्यक्त करतो तेव्हा त्या अलंकारास ' अन्योक्ती अलंकार किवा अप्रस्तुत अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा:-
१ ) सरड्याची धाव कुंपणापर्यंत .

6 ) उत्प्रेक्षा अलंकार:-
जेव्हा आपण २ वस्तूंची तुलना करतो तेव्हा त्या वाक्यातील उपमेय हे जणू उपमानच आहे अशी कल्पना जेव्हा वाक्यात होते तेव्हा त्या अलंकारास ' उत्प्रेक्षा अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा:-
१ ) तिचे मुख जणू चंद्रच |
( २ ) त्याचे अक्षर जणू मोतीच.

7 ) अपन्हुती अलंकार :-
या अलंकारात एखादी वस्तू ही उपमेय नसून उपमानच आहे असा आरोप केला जातो तेव्हा त्यास ' अपन्हुती अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा:-
(१) हे हृदय नसे परी स्थंडिल धगधगलेले ।
ओठ कशाचे देठची फुलल्या पारिजातकाचे ।।
(२) ते डोळे , नत्र छे ! विलासगृह की माहेर वीच्छक्तिचे.

8 ) अनन्वय अलंकार:-
जेव्हा उपमेय आणि उपमान एकच असतात म्हणजेच जेव्हा उपमेयाला दुसऱ्या कशाचीच उपमा देता येत नाही फक्त उपमानाची च उपमा द्यावी लगते तेव्हा त्यास ' अनन्वय अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा:-
( १ ) अर्जुनासारखा वीर अर्जुनच .
( २ ) आई सारखी प्रेमळ आईच .

9 ) व्यतिरेक अलंकार:-
जेव्हा उपमेय हे उपमानापेक्षा अधिक श्रेष्ठ आहे असे वर्णन केलेले असते तेव्हा त्यास ' व्यतिरेक अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा:-
( १ ) सांज खुले सोन्याहून पिवळे , हे उन पडे .
( २ ) अमृताहुनी गोड नाम तुझे देवा .

10 ) अर्थान्तरन्यास अलंकार:-
जेव्हा एखादी महत्वाची गोष्ट सांगून त्या गोष्टीचे समर्थन सामान्य गोष्टीने केलेले असते किंवा सामान्य गोष्ट सांगून त्या गोष्टीचे वर्णन महत्वाच्या गोष्टीने सांगितले गेले असते तेव्हा त्यास ' अर्थान्तरन्यास अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा:-
( १ ) एका हाते कधीतरी मुली वाजतेय काय टाळी ?
( २ ) कठिण समय येता कोण कामास येतो ?

11 ) चेतन गुणोक्ती अलंकार:-
निसर्गातील निर्जीव वस्तू सजीव आहे अशी कल्पना करून त्या मनुष्याप्रमाणे वागतात किंवा कृती करतात असे जिथे वर्णन केले जाते त्यास ' चेतन गुणोक्ती अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा:-
(१) चाफा बोलेना , चाफा चालेना , चाफा खंत करीना , काही केल्या फुलेना

12 ) दृष्टांत अलंकार:-
विशिष्ट विषयाचे वर्णन करून झाल्यावर ती गोष्ट पटवून देण्यासाठी त्याच अर्थाचा एखादा दाखला किंवा उदाहरण दिल्यास त्यास ' दृष्टांत अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा
( १ ) लहानपण देगा देवा , मुंगी साखरेचा रवा |

13 ) सार अलंकार:-
एखाद्या वस्तू किंवा व्यक्तीच्या विशिष्टतेचे आणि आकर्षणाचे क्रमाक्रमाने चढत जाणारे वर्णन जेव्हा केलेले असते तेव्हा त्या अलंकारास ' सार अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा:-
( १ ) विदयेविना मती गेली मतीविना नीती गेली,
नितीविना गती गेली गतीविना वित्त गेले,
वित्तवीना शुद्र खचले इतके अनर्थ एका अविदयेने केले.

14 ) व्याजोक्ती अलंकार:-
जेव्हा एखाद्या व्याक्यामध्ये एखाद्या गोष्टीचे खरे कारण लपवून दुसरेच कारण सांगण्याचा प्रयत्न होतो तेव्हा त्याला ' व्याजोक्ती अलंकार ' असे म्हणतात .
( व्याज + उक्ती = खोटे बोलणे ) +
उदा:-
( १ ) येता क्षेण विभोणाचा , पाणी नेत्रामध्ये दिसेल , डोळ्यात काय गेले ?

15 ) व्याजस्तुती अलंकार:-
जेव्हा एखाद्या वाक्यात बाहेरून स्तुती पण आतून निंदा केली जाते किंवा बाहेरून निंदा पण आतून स्तुती केली गेली असे वर्णन होते तेव्हा त्यास ' व्याजस्तुती अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा:-
( १ ) पाहता पाणी सुटे , खाता दात तुटे , लाडो असा बरवा , सुगरन तु खरी.

16 ) असंगती अलंकार:-
ज्या वाक्यामध्ये कारण एका ठिकाणी आणि त्याचे कार्य दुसऱ्याच ठिकाणी असे वर्णन केलेले असते तेव्हा त्याला ' असंगती अलंकार ' असे म्हणतात .
गाली तुझ्या गाली खुलला .
उदा:-
( १ ) गुलाब माझ्या हृदयाशी फुलला , रंग तुझ्या गाली खुलला .

17 ) ससंदेह अलंकार:-
जेव्हा एखाद्या वाक्यामध्ये उपमेय कोणते आणि उपमान कोणते अशी व्दिधा अवस्था निर्माण होते तेव्हा त्यास ' ससंदेह अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा:-
(१) गालावरल्या कुसुमी किंवा कुसुमांच्या गाली स्वतंत्रते भगवती तूच जि विलसतसे गाली .

18 ) विभावना अलंकार:-
जेव्हा योग्य कारणावाचून कर्त्याची उत्पत्ती झाली असे दिसते किंवा असे वर्णन केलेले असते तेव्हा त्यास ' विभावना अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा:-
( १ ) न ताप निवला , तृष्णा न शमली ,
रजे माखले शरीर , अजुनी नसे कमळ एकही चाखले .

19 ) विरोधाभास अलंकार:-
एखाद्या वाक्यामध्ये वर वर पहिले असता विरोध झालेला दिसतो परंतु वास्तविक पाहता तशा प्रकारचा विरोध हा नसून तो केवळ त्या ठिकाणी विरोध झाल्याचा भास असतो त्यास आपण ' विरोधाभास अलंकार ' असे म्हणतो .
उदा:-
(१) मरणात खरोखरच जग जगते .
(२) सर्वच लोक बोलू लागले की , कोणीच ऐकत नाही .

20 ) भ्रांतीमान अलंकार:-
जेव्हा एखादी वस्तू किंवा व्यक्ती बघितल्यावर तिच्याचसारखी दुसरी वस्तू किंवा व्यक्ती दृष्टीस पडली तर ही दुसरी वेळा बघितलेली वस्तू किंवा व्यक्ती अगोदर बघितलेली आहे असा भ्रम होतो तेव्हा त्यास ' भ्रांतीमान अलंकार ' असे म्हणतात .
उदा:-
( १ ) गगनाकडे पाहता आली बहुताजनासी अभ्रमती ,
जेव्हा पक्षी बाणव्याप्ताशोदरात न भ्रमती .

21 ) विशेषोक्ती अलंकार:-
जेव्हा एखादे कार्य घडण्यासाठी आवश्यक ते कारण उपस्थित असूनही कार्य घडत नाही, असे वर्णन जेथे होते तेव्हा त्यास 'विशेषोक्ती अलंकार' असे म्हणतात.
उदा:-
( १ ) अहो नयन चांगले असूनही दिसे ना मला,
मुका नसूनही तोतरा सहज बोलवेना मला .

22 ) पर्यायोक्ती अलंकार:-
जेव्हा एखादी गोष्ट सरळ सरळ शब्दात न सांगता ती गोष्ट अप्रत्यक्ष किंवा गोल गोल फिरवून सांगितली जाते तेव्हा त्यास 'पर्यायोक्ती अलंकार' असे म्हणतात.
उदा:-
( १ ) काळाने त्याला आमच्यापासून हिरावून घेतले ,
त्याचे मामा सासरचा पाहुणचार घेत आहे .

Notes For MSB Classes 5 - 10

Enter your question here

For chapterwise questions please select the following options.